Recast is een nieuwsbrief en netwerk over design, techniek en samenleving. Samen met onze lezers verkennen we de maatschappelijke implicaties van nieuwe technologieën vanuit een ontwerpend perspectief.

DEZE WEEK DE ELFDE AFLEVERING

Hoe mediakunst de wereld vormgeeft en waarom dat belangrijk is

Duizenden jaren lang was het doel van de beschaving om met behulp van nieuwe technologieën de mens bescherming te bieden tegen de natuur. Maar met 8 miljard mensen op aarde, en hun bijbehorende vraag naar energie, moeten we dit omdraaien: nu moeten we de natuur beschermen tegen de mens.

Zo verwoordde curator Peter Weibel het belang van zijn laatste tentoonstelling Renaissance 3.0, die afgelopen week is geopend in het Zentrum für Kunst und Medien (ZKM) in Karlsruhe. Weibel zelf kon daar niet meer bij zijn. De pionier op het gebied van de media- en internetkunst overleed enkele weken voor de opening. Maar zijn gedachtegoed weerklinkt duidelijk via de ruim 20 installaties die staan opgesteld in de Lichthofen van de voormalige munitiefabriek.

De kern van dat gedachtegoed is dat wij inmiddels in sterke symbiose leven met de technologieën die we hebben uitgevonden - zowel in ons lichaam als in de wereld om ons heen. Point in case: de technosfeer (het geheel van alle technologische apparaten en infrastructuren) weegt inmiddels meer dan de biosfeer (de massa van alle levende wezens op aarde). Dat is een interessant inzicht dat in Nederland ook wordt uitgedragen door Next Nature Network.

"In de toekomst is de mens meer omgeven door producten, apparaten en processen die hij zelf ontwikkeld heeft. Hij leeft steeds meer in een door mensen ontworpen wereld, in plaats van een natuurlijke omgeving. […] Maar de mens is nog niet in staat de gevolgen van deze ontwikkeling in te schatten."

Peter Weibel

Dat betekent volgens Weibel ook dat het huwelijk tussen mediakunst en wetenschap een hoofdrol moet spelen in de opgave om de planeet te redden. Mediakunst helpt ons anders naar de wereld te kijken en nieuwe manieren te verkennen waarop technologie kan helpen de wereld te begrijpen en te veranderen.

Hoe ziet dat er dan uit?
Om te beginnen laat Weibel zien kunst en wetenschap al eerder in de geschiedenis samen optrokken. Steeds ontstonden toen nieuwe perspectieven en tools en veranderde de blik en de grip van de mens op de wereld. En daarmee brachten kunst en wetenschap – in onze termen – ook een recast met zich mee van hoe we de wereld en onze plek daarin begrijpen.

Denk aan de opkomst van de algebra en de technieken en bouwkunst van de Arabische Renaissance rond het jaar 1000. Of de wisselwerking tussen wiskunde en geometrie en kunstenaarspraktijken als die van Leonardo da Vinci in de Europese Renaissance van de veertiende en vijftiende eeuw. Da Vinci’s toepassing van het perspectief in de schilderkunst liet ons letterlijk anders naar de wereld kijken. Daarmee maakte hij ook deel uit van de ontwikkeling van nieuwe technieken op het gebied van cartografie en navigatie.

Dit voorbeeld illustreert ook mooi Weibels interpretatie van het begrip renaissance. Het gaat hem niet om de wedergeboorte van een historische cultuur, maar de genesis van nieuwe technologieën, rollen en visies die de mens op nieuwe manieren grip geven op de wereld.

Dat laatste punt wordt in de tentoonstelling geïllustreerd met prachtige beelden van kunstenaars die gebruik maken van het instrumentarium van wetenschappers, en het gebruik daarvan verder oprekken. Denk aan microscopische filmpjes van choreografieën met bacteriën of kunstzinnige bewerkingen van filmpjes waarmee hersenscans worden gemaakt.

Algo-r(h)i(y)thms (2023) van kunstenaar Tomás Saraceno tijdens Renaissance 3.0 in ZKM (foto: Felix Grünschloss.

Daarnaast waren er zowel historische als moderne voorbeelden van de ontwikkeling van nieuwe gereedschappen die ons op nieuwe manier de wereld laten vangen en bewerken. Die varieerden van de eerste computermuis uit het laboratorium van Doug Engelbart tot de installatie Windmill 03 (for Walter Siegel) van James Bridle die verkent hoe mechanische windmolens ingezet kunnen worden om een gemeenschap zelfvoorzienend te laten zijn.

Windmill 03 (for Walter Siegel) van kunstenaar James Bridle.

Performatieve codering
Onderliggend idee hier is dat de mens in ieder tijdperk een dominante vorm ontwikkelt om de wereld te ‘coderen’, dat wil zeggen: te vangen in formele systemen. Punt is dat die codering ‘performatief’ is: ze vangt de wereld niet alleen in een beeld of model, maar zet die wereld ook in beweging. In ons tijdperk helpen digitalisering, dataverwerking en algoritmes ons niet alleen de wereld op een bepaalde manier te vangen, maar ook om deze om te zetten in acties.

Een mooi voorbeeld daarvan was de installatie Seek II – een replica van een geruchtmakend experiment uit het MIT Medialab dat werd tentoongesteld in 1970. De installatie bestond uit een terrarium waarin woestijnratten rondliepen in een ‘stad’ gebouwd van metalen kubussen. Een camera en computer bestudeerden de looproutes van de beestjes, een computergestuurde grijparm kon vervolgens de metalen blokken oppakken en op een andere plek neerzetten. Het was misschien wel het allereerste werkende prototype van een ‘smart city’. Het liet zien hoe we met computers de gebouwde omgeving ‘responsive’ kunnen maken en introduceerde een beeld van de stad als optimaliseerbare logistieke infrastructuur.

Seek, de eerste ‘smart city’ voor woestijnratten.

Tot slot waren er installaties die ons leven niet zozeer via de technosfeer in het gareel proberen te krijgen, maar direct ingrijpen in de biosfeer. Daarmee herdefiniëren ze mogelijk zelfs onze ideeën over wat leven is. Zo waren er installaties die eruitzien als bioreactoren waarin werd geëxperimenteerd met processen van fermentatie, bacteriegroei en genetische manipulatie. Ook was er een videodrieluik over de mogelijkheden van regeneratie in de biomedische wetenschap: als een salamander zijn eigen staart weer aan kan laten groeien, wat is er dan nodig om mensen zelf hun eigen organen opnieuw te laten kweken?

Renaissance 3.0 brengt een interessant perspectief naar voren, dat het ZKM zelf omschrijft als ‘de verwetenschappelijking van de kunst’. Veel tentoonstellingen die ik afgelopen jaar bezocht, gingen vooral over de maatschappelijke en politieke rol van kunst – denk bijvoorbeeld aan Documenta 15, waar kunstpraktijken min of meer oplosten in allerhande maatschappelijke projecten. 

In het ZKM waren vooral projecten te zien op het snijvlak van kunst en wetenschap, waarbij kunstenaars gebruikmaken van dezelfde tools en technologieën als wetenschappers. Zo worden kunstenaars en wetenschappers samen vormgevers van de toekomst. Daarmee dragen kunstenaars bij aan de ontwikkeling van domeinen als bio-engineering, gentechnologie en materiaal- of energiewinning.

Wereldbeeld oprekken
De tentoonstelling laat zien dat het een misvatting is dat kunstenaars zo enkel bijdragen aan hardware, tools of infrastructuur. Hun zienswijzen rekken ook ons wereldbeeld op. Nieuwe manieren om de wereld te coderen leiden niet alleen tot nieuwe tools om de natuur te redden, ze produceren ook nieuwe machtsverhoudingen, processen van in- en uitsluiting en ze bevoordelen specifieke visies.

Maar waar de tentoonstelling dat punt op zich sterk naar voren brengt, was er weinig aandacht voor de normatieve implicaties daarvan. Het beeld was eerder techno-optimistisch dan kritisch. Alsof alles vanzelf goed komt als we wetenschap en de kunst hun gang laten gaan.

Hier en daar was een wat kritischer geluid te horen, bijvoorbeeld in de hierboven genoemde video-installatie over de mogelijke regeneratie van levensvormen. Onderzoeker en kunstenaar Oron Catts spreekt zich daarin uit tegen een al te technocratische aanpak van technologische mogelijkheden. Hij vindt dat we de introductie van nieuwe technologieën te veel overlaten aan engineers. Zij zijn namelijk te sterk gericht op efficiëntie en te weinig op breder welzijn en ethiek. Op dat punt moet kunst volgens hem een belangrijke rol spelen.

Red de mens van de technologie
In de week dat tech-prominenten in een open brief vragen om de ontwikkeling van AI-systemen te pauzeren omdat we de maatschappelijke gevolgen onvoldoende overzien, lijken dit soort ethische en maatschappelijke vraagstukken belangrijker dan ooit. Naast dat we de natuur van de mens moeten redden, klinkt op veel plekken ook de roep om de mens van de technologie redden.

Nu is dat naar mijn idee te sterk gesteld, maar ik zie wel een belangrijke rol voor kunst en design om ook hier een belangrijke rol te spelen. We hebben niet alleen nieuwe tools en toekomstbeelden nodig om de planeet te redden, maar ook bredere discussies over de waarden waarop zo’n nieuwe symbiose tussen techno- en biosfeer gebaseerd moet zijn.

Sinds we Recast in oktober hebben gelanceerd op de Society 5.0 Conferentie zijn we hard gegroeid naar inmiddels 400 abonees en 350 LinkedIn-volgers, vooral dankzij de enthousiaste reacties van onze lezers.  Ken je iemand voor wie recast ook interessant is? Stuur deze mail dan door. En heb je deze mail van iemand ontvangen? Aanmelden kan hier.

GEZIEN, GELEZEN EN GEMAAKT IN ONS NETWERK

Kern van praktijkgericht onderzoek
In Nederland financieert regieorgaan SIA een groot deel van het praktijkgericht onderzoek van hogescholen. Een van de speerpunten in dat onderzoek is maatschappelijk verdienvermogen. Dat is een nogal complexe term, die neerkomt op onderzoek naar producten en processen met maatschappelijke impact.  In de derde editie van tijdschrift PIT lees je hier meer over.

Architectuur in het midden
In een nieuw stadsessay pleiten Arie Lengkeek, Jeroen Geurst, Joost Kühne en Endry van Velzen voor ‘bouwgroepen’ als een alledaagse en tegelijkertijd revolutionaire manier van stadsontwikkeling. Alledaags omdat ze ze zijn ontworpen rond de pragmatische wensen van bewoners. Revolutionair omdat het een manier van stadsontwikkeling is die nieuwe manieren van opdrachtgeverschap en architectuur verbindt aan maatschappelijke impact.

Vier scenario’s voor Nederland
Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) bracht afgelopen week twee mooie publicaties uit. De Ruimtelijke verkenning 2023 gaat over vier scenario’s voor de inrichting van Nederland: Mondiaal Ondernemend (een toekomstscenario waarin grote bedrijven het voortouw nemen), Snelle Wereld (verdere digitalisering brengt ons dichterbij elkaar), Groen Land (veel ruimte voor de natuur) en Regionaal Geworteld (burgers nemen het initiatief in hun eigen leefomgeving).

Van participatie naar initiatief en wensen
Het PBL-rapport Betrokken burgers gaat over we burgers beter kunnen betrekken bij de samenleving. Volgens het Planbureau denkt de overheid bij betrokkenheid vooral aan participatie, terwijl aandacht voor onder andere initiatief, ervaringen en wensen van burgers misschien wel belangrijker is.

Gezocht: gemeenten die hun algoritmes willen onderzoeken
Iris Muis van de Utrecht Data School zoekt gemeenten gratis hun algoritmes willen onderzoeken aan de hand van het IAMA (Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes). In zo’n traject onderzoeken de moderatoren of dit algoritme mensenrechten raakt en helpen ze gemeenten na te denken over alle ethische aspecten. Zie hier de oproep.

Ontwerpen voor sociale verbinding
Onderzoeker Sam Rye schreef een interessant essay over ‘relational infrastructure’. Relational infrastructure gaat over de sociale verbindingen, interacties en collectieve intelligentie die ons in staat stellen effectief samen te werken. Dit idee is ook voor interaction designers interessant: hoe kun je ontwerpen voor het vormen en versterken van relaties en gemeenschappen, in plaats van diensten of ervaringen voor individuen?

AGENDA

13-16 APRIL

STRP FESTIVAL

Een vierdaags evenement waarin bezoekers de grenzen van kunst en technologie verkennen via interactieve installaties en performances. Deze keer is het thema ‘The Art of Listening’. In Eindhoven.

19 APRIL

EXTENDED REALITY VOOR DE PUBLIEKE RUIMTE

Lopen we straks allemaal met een augmented reality-bril door de stad? Wat betekent dit voor onze privacy in de openbare ruimte? En als de fysieke en virtuele wereld zo met elkaar verbonden zijn, is het dan nog wel duidelijk of iets ‘echt’ is? Daarover organiseren gemeente Amsterdam en Sharing Cities Alliance een Tech Talk. In Pakhuis de Zwijger, Amsterdam.

20 APRIL

ONZE STAD ONS CANVAS

Jaarlijkse conferentie voor professionals en geïnteresseerden in de publieke ruimte. Dit keer gaat de conferentie over hoe creatieve regels kunnen zorgen voor meer verbinding in de stad. In RAUM, Utrecht.

11-12 MEI

MASTERCLASS INTERNET INFRASTRUCTUUR

Hoe werken en wat doen RIPE, ICANN, IETF, ISOC? Hoe worden wereldwijde besluiten genomen in samenspraak met lokale overheden? Hoe worden publieke waarden bewaakt? Tijdens deze tweedaagse masterclass ontwikkel je brede kennis over internet infrastructuur en governance. Aanmelden kan tot 16 april.

11-14 MEI

FIBER FESTIVAL

Een evenement voor liefhebbers eigentijdse audiovisuele kunst, gewaagde gesprekken en experimentele elektronische muziek. Het is een ‘multi-zintuigelijk’ congres en het thema dit jaar is 'Fragments'. Wat gebeurt er als iets uit elkaar valt? Welke kansen biedt dat om zaken beter te begrijpen via nieuwe composities? In Amsterdam.

5 JUNI

BOEKPRESENTATIE & CONGRES ONTWERPGERICHT WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK

Op maandag 5 juni 2023 wordt de tweede geheel herziene druk gelanceerd van het Handboek Ontwerpgericht wetenschappelijke onderzoek. Daarnaast verzorgen vele auteurs workshops tijdens het derde lustrum congres van de DSRG. Die workshops gaan over actuele methodologische vraagstukken over iteraties, participatie en modellen voor het rapporteren van ontwerpkennis. In Almere.

Deel jouw publicaties, events en andere activiteiten met het Recast-netwerk!