Recast is een nieuwsbrief en netwerk over design, techniek en samenleving. Samen met onze lezers verkennen we de maatschappelijke implicaties van nieuwe technologieën vanuit een ontwerpend perspectief.

DEZE WEEK DE ZEVENTIENDE AFLEVERING

Met hart, hoofd en hand:
Hoe ontwerpers bij kunnen dragen aan maatschappelijke opgaven

Na een korte zomerstop is dit de eerste aflevering van een nieuw seizoen van Recast. Tips zijn van harte welkom op recast@hva.nl!

Kunnen ontwerpers, kunstenaars en andere creatieven zinvol bijdragen aan grote maatschappelijke opgaven zoals de energietransitie, de schuldenproblematiek of de vastgelopen zorg?

Demissionair staatssecretaris Gunay Uslu (Cultuur en Media) denkt van wel. Sterker nog: in haar kamerbrief november vorig jaar schreef ze dat uitgerekend creatieve professionals en praktijkgerichte onderzoekers aan hogescholen de instrumenten in handen hebben om complexe transities aan te pakken. Ze voegde de daad bij het woord en initieerde afgelopen voorjaar de pilot Ontwerpende Aanpak , waarin ontwerpers en onderzoekers samen met de sector een plan van aanpak uitwerkten.

"Complexe opgaven kennen geen duidelijk begin of einde, het ontbreekt doorgaans aan een aanwijsbare ‘eigenaar’ van het probleem, en een eenduidige oplossing bestaat al helemaal niet. Juist daar, zo stelt staatssecretaris Uslu, kan de creatieve industrie de verbeeldingskracht inbrengen die nodig is om tot een doorbraak te komen."

De Waal & Karskens The Whole System in the Room

Maar wat is dan die ontwerpende aanpak en wat kunnen we ervan verwachten? Samen met Jorgen Karskens vormde ik een van de drie onderzoeksduo’s die een antwoord zochten.

Staatssecretaris Uslu begon de pilot Ontwerpende Aanpak, een meerjarig programma dat de impact van ontwerp op maatschappelijke vraagstukken gaat vergroten. (foto: Wikimedia Commons)

The Whole System in the Room
We deden een verkenning naar eerdere programma's en leerden al gauw dat het belangrijk is om een zo breed mogelijke coalitie te vormen van betrokken partijen. “The Whole System in the Room”, noemen betrokkenen dat. Niet alleen ambtenaren, deskundigen en professionals, maar ook burgers, indirect betrokkenen en wellicht zelfs vertegenwoordigers van de natuur. En vergeet vooral de zogenaamde ‘nichespelers’ niet. Juist als je op zoek bent naar systeemverandering, moet je niet alleen de vertegenwoordigers van het huidige systeem uitnodigen maar ook kleine spelers die al bezig zijn met alternatieven.

De ontwerpende aanpak is vervolgens een traject waarin al die spelers samen het probleem verkennen, oplossingsrichtingen zoeken en testen wat werkt in de praktijk. In een interessante achtergrondstudie beschrijven Thomas van Arkel en Nynke Tromp (TU Delft) de rollen van ontwerpers in dat proces:

• Integreren: met onderzoek en creatieve methoden kunnen ontwerpers het probleem, de belangen, motivaties, wereldbeelden en wensen van uiteenlopende betrokkenen verkennen. Vervolgens kunnen zij alle visies en perspectieven samenbrengen.
• Reframen: ontwerpers kunnen alternatieve interpretaties en percepties naar voren brengen. Ook kunnen zij het probleem achter het probleem inzichtelijk maken. Ze bevragen de dominante zienswijzen en zoeken alternatieven.
• Verbeelden: ontwerpers kunnen toekomstvisies, oplossingsrichtingen en bijbehorende ideeën verbeelden en voor alle betrokkenen inzichtelijk maken. Dat kan leiden tot een gedeeld perspectief waar iedereen enthousiast over is. In een latere fase kunnen ontwerpers ook concrete oplossingen, producten of diensten vormgeven op een aansprekende manier.
• Orkestreren: tot slot kunnen ontwerpers zorgen voor organisatie van bovengenoemde activiteiten en coalities smeden tussen uiteenlopende partijen. Er zijn bijvoorbeeld een gemeenschappelijke taal en een veilige omgeving nodig om iedereen te laten samenwerken, van de deskundigen tot de burgers die beïnvloed worden door het ontwerp. Reflectiemomenten inbouwen in dat proces is van groot belang. Waar staan we? Kloppen onze veronderstellingen nog? Moeten we onze ideeën aanpassen?

Dit betekent natuurlijk niet dat iedere designer een soort consultant moet worden. Verschillende ontwerpers kunnen uiteenlopende expertise inbrengen.

In het onderzoek van Anja Köppchen en Wina Smeenk (InHolland) staat een mooie quote van een  programmaleider van de Britse Design Council. Volgens haar kun je design benaderen vanuit het hoofd, het hart en de hand:

"We talk about head, heart, and hand at Design Council. The hand being the technical ability, the heart leading with empathy, and the head with critical problem solving. We’d say they are all designers, but we acknowledge there’s a difference in expertise and specialisms. So, we take designers in the broadest sense."

De ontwerpende aanpak sluit nauw aan bij de discussies die centraal staan in de Recast-nieuwsbrief en tijdens het Society 5.0 Festival . Van Arkel en Tromp schrijven:

"Door iedereen in een elektrische auto te stoppen, los je het fileprobleem of de druk van auto’s op de openbare ruimte niet op. […] Voor deze complexe vraagstukken moeten we ons gedrag en onze omgeving fundamenteler veranderen, en daarvoor moeten we de structuren in de samenleving die de huidige status quo zowel in stand houden als anders leren vormgeven."

Met Recast en tijdens het Society 5.0 Festival (31 oktober en 1 november 2023) gaan we ook dit jaar op zoek naar visies, concepten en denkwijzen ( cast als een blik, een perspectief), rollen en werkwijzen ( cast als rolverdeling) en prototypes en modellen ( cast als mal) voor een systematische aanpak van maatschappelijke opgaven. 

Design als attitude
Er zijn mij twee dingen bijgebleven uit de verkenningen naar de Ontwerpende Aanpak. De eerste is dat zo’n aanpak een specifieke ontwerphouding vraagt, die Paul Rutten en Lauran Schijvens (Hogeschool Rotterdam) omschrijven als Design as Attitude . Dat betekent dat designers een andere, minder dienstbare houding aannemen. Ze proberen niet het probleem van een klant zo efficiënt mogelijk op te lossen, maar zijn kritisch en verkennen problemen in brede zin. De ontwerpers zijn dan bezig met "morrelen aan het systeem, verkennen wat zou kunnen en hoe de weg daarnaartoe bereikt kan worden" (Rutten en Schijvens). Ontwerpers worden dan niet aan het eind van het proces ingeschakeld om ideeën nog even van een mooie vorm te voorzien. Zij zijn juist degenen die van begin af aan richting geven aan een visie en strategie om een opgave aan te pakken.

Non-lineair en reflectief
Het tweede punt dat me is bijgebleven is dat zo’n benadering een iteratieve, non-lineaire aanpak vereist. Een ontwerpende aanpak betekent dat je niet vooraf de hele route uit kunt stippelen. Veel van de projecten die wij tijdens ons onderzoek bekeken, werken in plaats daarvan met een Theory of Change . Hoe zouden probleemstelling, oplossingsrichting en instrumentarium, inclusief eventueel onbedoelde effecten, met elkaar samen kunnen hangen? Het geeft op basis van een beargumenteerde analyse een richting aan. Van daaruit kunnen dan diverse verkenningen en experimenten worden opgezet, waarbij steeds ruimte is om een andere afslag te nemen.

Het interessante onderzoeksproject CRISP gaf enkele jaren geleden al een mooie aanzet. Daarin staan de termen Navigating, Steering en Envisioning als handvatten voor ontwerpers en projectmanagers:

• Envisioning is het proces waarin een visie en oplossingsrichting worden verkend en op aansprekende wijze verbeeld. De verbeelding moet er ook aan bijdragen dat uiteenlopende betrokkenen de visie omarmen en enthousiast zijn voor de gekozen koers.
• Navigating is het uitzetten van de koers. Welke stappen en trajecten moeten worden uitgevoerd om de gemeenschappelijke visie verder te verkennen of gestalte te geven?
• Steering is het proces waarin alle activiteiten worden aan- en bijgestuurd. Liggen we nog op koers? Moeten we bijsturen?

Een ontwerpende aanpak vereist dus een reflectieve aanpak om samen de gekozen koers te evalueren. Kloppen de veronderstellingen nog? Moeten we de koers veranderen, nu we nieuwe inzichten hebben opgedaan?

Nooit af
Tot slot past nog enige bescheidenheid. Een ontwerpende aanpak kan bijdragen aan oplossingen voor complexe problemen, maar zal ze nooit volledig de wereld uit helpen. Enerzijds omdat het mandaat van ontwerpers beperkt is. Problemen als ongelijkheid, ongezonde levensstijlen of de stikstofcrisis vereisen ook politieke keuzes en moed. Doen alsof we alles met ontwerp op kunnen lossen kan ook leiden tot een depolitisering van maatschappelijke problemen en het ontlopen van verantwoordelijkheden. Bovendien kun je je afvragen of ontwerpers wel de juiste personen zijn om dergelijke verregaande beslissingen over ‘het goede leven’ te nemen.

Ook zijn complexe vraagstukken nooit af, schrijven Van Arkel en Tromp. We kunnen altijd meer doen. Systeemverandering is geen kwestie van een simpel projectplan. Toch kan een ontwerpende aanpak bijdragen aan een recast door oplossingsrichtingen, rollen en prototypes uit te proberen en in te brengen in bredere discussies.

"Het is veel beter om te denken in termen van small wins: concrete, voltooide, geïmplementeerde resultaten van gematigd belang die bij elkaar opgeteld tot transformatieve verandering kunnen leiden."

Van Arkel en Tromp.

Sinds we Recast vorig jaar hebben gelanceerd op het Society 5.0 Festival zijn we flink gegroeid naar bijna 450 abonees en 465 LinkedIn-volgers, vooral dankzij de enthousiaste reacties van onze lezers.  Ken je iemand voor wie recast ook interessant is? Stuur deze mail dan door. En heb je deze mail van iemand ontvangen? Aanmelden kan hier.

GEZIEN, GELEZEN EN GEMAAKT IN ONS NETWERK

Op 10 manieren vooruit met social design

Indy Johar van Dark Matter Labs schreef deze zomer een interessant essay: 10 ways to move forward with social design . Hoe zorgen we ervoor dat social design voorbij het stadium van ‘interessante experimenten’ komt?

Zeggenschap en waardecreatie via platformcoöperaties

Wat als taxichauffeurs, maaltijdbezorgers en andere platformwerkers zich verenigen in coöperaties? In zijn nieuwe boek Own This! beschrijft Trebor Scholz platformcoöperaties als nieuwe, eerlijkere benadering voor het organiseren van arbeid.

Op zoek naar nieuwe balans
Ook hoogleraar Transitiekunde Jan Rotmans (Erasmus Universiteit) heeft een nieuw boek: De Perfecte Storm . Hij omschrijft het zelf als 'een kleine gids (75 pagina's) voor wie rechtop wil blijven staan in de storm die eraan komt'.

Werkbare regels voor de platformeconomie

Platformexpert Martijn Arets schreef voor iBestuur een verslag van de Werkconferentie Regulering Digitale Platformen die dit voorjaar plaatsvond op de Haagse Hogeschool. Er komen in rap tempo meer regels bij voor de platformeconomie. Welke impact hebben die? Hoe kunnen we wetgeving werkbaarder maken voor iedereen?

Rebels research

De essaycollectie Doing Rebellious Research In and beyond the Academy gaat over uiteenlopende manieren waarop onderzoek toegankelijker kan worden. Dat is zinvol op meerdere manieren, want publieksparticipatie maakt ook weer nieuwe onderzoeksvormen mogelijk.

Digitale burgerrechten

Diverse Europese steden werken aan bescherming van de digitale rechten van burgers. UN Habitat publiceerde een rapport met de belangrijkste lessen uit al die pilotprogramma's.

AGENDA

31 OKTOBER & 1 NOVEMBER

SOCIETY 5.0 FESTIVAL

Hoe zou een duurzame, inclusieve samenleving eruit moeten zien? En hoe kan digitale technologie die helpen bouwen? Tijdens het Society 5.0 Festival zoeken ontwerpers, kunstenaars, creatieve coders en contentmakers, samen met beleidsmakers, onderzoekers, docenten en studenten samen naar antwoorden op deze vraag. Ben jij er klaar voor? Meld je aan!

13-17 SEPTEMBER

WAT IS EEN IDEAAL PLEIN EN WAT JUIST NIET?

Tijdens de voorstelling Track: PLEIN buigt Wunderbaum zich samen met zo’n 50 muzikanten, performers, stedenbouwkundigen, sociologiestudenten, bewoners, voorbijgangers en toeschouwers over de vraag:  wat is een ideaal plein en wat juist niet? Op het Schouwburgplein in Rotterdam.

18 SEPTEMBER

VRIENDELIJKE FINANCIERING

Tijdens een digitale lunchlezing vertelt expert David Bollier over commons-vriendelijke vormen van financiering. Aanmelden via Meetup.

22-29 SEPTEMBER

DIGITALE CULTUUR OP HET NFF

Curator Paulien Dresscher heeft een mooi programma samengesteld over Digitale Cultuur op Nederlands Filmfestival. Digitale Cultuur op Nederlands Filmfestival. Tijdens het festival zie je allerlei vernieuwende manieren om verhalen te vertellen. Van VR- en AR-installaties tot webseries en games. In Utrecht.

9 OKTOBER

EXPEDITIE ALGORTIMES

Een middag vol werksessies over verantwoord gebruik van algoritmes in organisaties. Tijdens deze ontdekkingstocht en leg je de basis voor publicatie van algoritmes op locatie. Je krijgt volop tips voor implementatie binnen je eigen organisatie en inzicht in nieuwe ontwikkelingen. In Amersfoort.

Deel jouw publicaties, events en andere activiteiten met het Recast-netwerk!