Recast is een nieuwsbrief en netwerk over design, techniek en samenleving. Samen met onze lezers verkennen we de maatschappelijke implicaties van nieuwe technologieën vanuit een ontwerpend perspectief.

DEZE WEEK DE ACHTTIENDE AFLEVERING

Wat vertelt generatieve AI ons over creativiteit?

Ik heb een ontzettende hekel aan de term 'AI'. Het is een containerbegrip dat utopische en dystopische scenario’s oproept. Daardoor wordt het moeilijk om serieuze gesprekken te voeren over de mogelijkheden en risico’s van automatisering. Discussies over artificial intelligence (AI) worden pas interessant als we naar een specifiek gebruik ervan kijken. Bijvoorbeeld: wat betekent het gebruik van generatieve AI-tools voor het creatieve proces? Die focus zag ik terug tijdens twee conferenties waar ik deze maand was: The Synthetic City Conference en een AI summit in Lancaster waar academici en de creatieve sector samenkwamen.

Sinds de opkomst van toegankelijke generatieve AI-tools zoals ChatGPT, Dall-E en Midjouney is er veel discussie over de impact op de creatieve sector. Generatieve AI bestond al veel langer, maar nu pas wordt voor meer mensen duidelijk dat ze grote gevolgen hebben voor creatieve beroepen. Hollywoodacteurs staken omdat ze de invloed van AI op hun werk vrezen, bekende schrijvers klagen AI-bedrijven aan voor het gebruiken hun teksten om hun stijl te kunnen nabootsen.

In de beeldende kunst was afgelopen jaren al ophef over beloningen voor met AI gemaakt werk. Veilinghuis Christie’s vroeg zich in 2018 al af of AI het nieuwe medium in de kunsten wordt. Daarbij de kritische noot dat het veilinghuis belang heeft bij het voeden van de hype. De ontwikkeling van generatieve AI gaat razendsnel. Wat betekent dit voor het maakproces? En hoe maakt 'kunstmatige creativiteit' onze menselijke creativiteit zichtbaar?

Dit portret van de fictieve Edmond Belamy werd in 2018 door Obvious gemaakt met AI. Christie's veilde het voor meer dan 400.000 euro. (bron: Christie's)

Voorspelbaar en kitscherig of toch potentie?

Dat generatieve AI supersnel lappen tekst en mooie beelden kan produceren is een feit, maar academicus en kunstenaar Lev Manovich betwijfelt of het ooit zelfstandig kunst kan maken. Menselijke creativiteit blijft volgens Manovich nodig om te vernieuwen, omdat deze modellen alleen voortbouwen op wat er al bestaat. Zoals muzikant Nick Cave stelt: “Writing a good song is not mimicry, or replication, or pastiche, it is the opposite.” Manovich en Cave uiten beide kritiek op hoe voorspelbaar, saai en kitscherig veel AI-gegenereerde tekst en beelden zijn.

"Writing a good song is not mimicry, or replication, or pastiche, it is the opposite."

Nick Cave (muzikant)

Manovich ziet wel potentie voor AI in het creatieve proces. Het is mogelijk om goed creatief werk te maken met AI, alleen is dat niet een kwestie van een prompt (red. opdracht) invoeren en klaar. Het vergt creatieve inspanning, tijd en ervaring om de juiste opdrachten te geven. Dat maakt 'prompten' creatief werk, schreef José van Dijck eerder dit jaar in een opiniestuk in NRC.

De creatieve potentie van AI zit ‘m, volgens Manovich en veel van de sprekers op de conferenties die ik bezocht, in het werken ermee in het creatieve proces. Technologie kan makers intelligente feedback en zelfs dialoog geven, zei Manovich. Op The Synthetic City kwamen een aantal mooie voorbeelden voorbij:

• Dialoog met AI

  Andrea Barcaro vertelde hoe hij dat deed, de dialoog aangaan met AI. Hij benadrukte dat het eigenlijk niets nieuws is. Het creatieve proces was tenslotte altijd al een dialoog tussen mens en materialen. Je hebt te dealen met de mogelijkheden en onmogelijkheden van je materiaal. Je raakt verbaasd, geïnspireerd en gefrustreerd over hoe je idee uitpakt in fysieke vorm, waarmee je dan als maker verder werkt.
  
  AI geeft ons nieuwe technieken om die dialoog mee te voeren. Barcaro ging aan de slag met beeldengenerator Midjourney. Hij gaf prompts, reflecteerde op de automatisch gegenereerde beelden, paste zijn prompts aan en genereerde een volgend beeld.
  
  Bacaro laat met een uitgebreide reflectie op dit proces zien dat het geen eenrichtingsverkeer was. Zijn creativiteit en brein werden in iedere iteratie opnieuw gestimuleerd. Zoals hij het verwoordde: hij was niet de enige die prompts gaf, maar de afbeeldingen waren op hun beurt prompts voor zijn denken en creativiteit.

• Contemplatie is de kern

  Als we het supersnel, automatisch gegenereerde beeld verheerlijken dan zien we iets essentieels over het hoofd. Het creatieve proces gaat niet om zo snel mogelijk iets moois maken, naar om contemplatie: het bekijken van een eerste uitkomst, het reflecteren op wat dat je doet, het van daaruit verder werken. En hiervoor is vertraging nodig.
  
  Daarover gaat het project Slow Down Time. Verschillende kunstenaars en denkers gaven prompts waarmee Mitch Goodwin, in de rol van The Prompt Wrangler, aan de slag ging in Midjourney om beelden te genereren. Het resultaat stuurde hij naar de auteurs om erop te reflecteren. Dit leverde een prachtige collectie beelden en reflecties op die laten zien dat contemplatie de kern is van het ontwerpproces.

Deze beelden zijn onderdeel van Slow Down Time. Ze werden met Midjourney gemaakt op basis van prompts van schrijver en journalist  Jennifer Perkin.

• Van Instagrammable eenheidsworst naar unieke content met AI

  Waar in bovenstaande projecten wordt gewerkt met AI-gegenereerde beelden op basis van prompts, gebruikt El Putman zelfgemaakte beelden als input. In haar kunstproject Failure to load (2023) laat zij AI vervreemdende remixen en bewerkingen maken van haar foto's.
  
  Ze maakte voor dit project acht werken. Telkens fotografeerde ze een “instagrammable” plek in Ierland, bewerkte de foto’s en schreef vervolgens code om AI er automatisch een steeds vernieuwende digitale collage van te laten maken. AI-code is hier een heel bewust gekozen medium. Putman gebruikt het om kritiek te leveren op Instagrammable places: stedelijke ruimte die zo wordt ingericht dat we onszelf erin willen fotograferen en dit willen delen via social media. Ze wilde met een digitaal medium de Instagrambeelden van deze plekken en het veelvuldige poseren op dezelfde plek vervreemden.
  
  Veelgehoorde kritiek op AI is dat het onze menselijke autonomie en uniciteit bedreigt. Putman laat met haar werk zien dat wij al heel vaak volgzaam en uniform gedrag vertonen. Ze laat de AI-code juist andere, unieke beelden van deze plekken creëren.

Met Failure to Load levert El Putman kritiek op het fenomeen Instagrammable places. Boven: een voorbeeld van een foto gemaakt op zo’n plaats; onder: het AI-werk van Putman over diezelfde plaats. (zie je de afbeelding niet bewegen?  Klik hier)

Deze experimenten met generatieve AI verkennen wat kunst en het makerschap is. Ze laten ons juist zien wat menselijke creativiteit is en wat de kern is van het creatieve proces. Het zijn volgens mij deze verkenningen die centraal staan in de kunst en de kunstgeschiedenis. Ook bij de opkomst van de drukkunst, de fotografie en de film werd er bezwaar gemaakt tegen de nieuwe kunstmatig geproduceerde beelden. En bij het ontstaan van nieuwe stromingen – van Expressionisme tot Dada – ontstaat altijd weer debat over wat nu de kern is van het kunstenaarschap. Dit gaat steeds gepaard met ophef, zoals dat ook gebeurde toen Marcel Duchamp een urinoir ondersteboven in een museum hing en het tot kunst, de readymade, verklaarde. Die ophef laat zien dat er wat op het spel staat, makers voelen zich getroffen in de kern van hun professionele identiteit.

Dit maakt AI juist zo interessant en spannend: er is namelijk geen eenduidig antwoord op de vraag wat de kern is van kunstenaarschap. Het kan gaan om het ambacht, het creatieve concept of om de performance van een artiest.

Met AI op ontdekkingsreis

Creatief werken met AI maakt dit zichtbaar. Het leert ons juist iets over onze creatieve kracht, over wat er gebeurt in die ruimte voor contemplatie, in het maken en in ons conceptueel denken. Het kan daarin een sparringpartner zijn. Je kunt AI bijvoorbeeld gebruiken om clichés te laten zien, zodat je daar zelf van weg blijft. Of je kunt het gebruiken om je eigen werk te analyseren en daarin nieuwe dingen ontdekken.

Experimenteren met AI helpt ook een verfijnder begrip te krijgen van wat generatieve AI doet. Kunstenaars proberen uit wat mogelijk is, bevragen de aanbieders en laten ons alternatieve scenario’s zien. Op de AI Summit in Lancaster werd meermaals benadrukt dat AI sexy klinkt, maar dat het eigenlijk niets meer is dan het snel verwerken van grote hoeveelheden data. Er is veel behoefte aan transparantie over dat dataverwerkingsproces en de daarbij gebruikte bronnen.

Verantwoord nieuw makerschap

Dat brengt me bij een belangrijk voorbehoud bij het gebruik van AI. Door onze voorstelling van AI als een niet-menselijk apparaat zien we niet altijd wat erachter schuilgaat: menselijke arbeid en sociale netwerken. En dit leidt ertoe dat onrechtvaardige verhoudingen in onze samenleving ongemerkt doorwerken in AI en er misschien zelfs door versterkt worden. Denk aan herhaling en bevestiging van bestaande vooroordelen. Of de slechte arbeidsomstandigheden achter AI in minder welvarende landen.

Als makers verantwoord met generatieve AI aan de slag gaan, krijgen we beter zicht op wat er in deze kunstmatige processen daadwerkelijk gebeurt. Dan kan er nieuw makerschap ontstaan dat de kracht van menselijke creativiteit toont.

Verder verkennen tijdens het Society 5.0 Festival

Op 31 oktober en 1 november verkennen we dit thema verder in de track Generative Storytelling and Creativity.

Dat doen we bijvoorbeeld in de volgende sessies: 
    • Panel: Generative AI for storytelling and creativity
    • Panel: Beyond the grave: resurrection through AI
    • Workshops prompting
    • Workshop conversational design
    • Workshop adaptive podcasting
Ik hoop je daar te zien om hierover samen verder te denken! 

GEZIEN, GELEZEN EN GEMAAKT IN ONS NETWERK

Technologie raakt sommige groepen harder (en dat zou niet zo mogen zijn)
Nieuwe technologie kan maatschappelijke problemen uitvergroten en verergeren, schrijft Bits of Freedom-directeur Evelyn Austin. In dit visiestuk lees je hoe Bits of Freedom die oneerlijke structuren herkent en ertegen in verzet komt.

Collectief wonen in opmars
Door de huizencrisis willen steeds meer mensen collectief wonen. Toch komen deze initiatieven moeilijk van de grond. Hoe komt dat en wat kunnen we leren van andere Europese landen? Je leest het in het nieuwe boek  Together: Towards Collaborative Living van auteurs Darinka Czischke, Marije Peute en Sara Brysch.

Toekomst van energie
Outdoorkledingmerk Patagonia laat in deze documentaire goed zien welke rol is weggelegd voor burgercollectieven in de energietransitie. In heel Europa groeit de beweging flink. Hoe dragen ze bij aan een duurzame wereld? Is de toekomst van duurzame energie community-owned?

Wat is een semi-publieke ruimte?
In een tijd waar ontmoeting, toegang en inclusiviteit hoog op de ruimtelijke agenda staan, speelt de semi-publieke ruimte in potentie een interessante rol. Maar wat zijn eigenlijk semi-publieke ruimten? Onderzoekers David ter Avest en Gerben Helleman zoeken in deze themareeks antwoorden vanuit onderzoek en praktijk.

AGENDA

31 OKTOBER - 1 NOVEMBER

CREATIVITEIT EN AI OP HET SOCIETY 5.0 FESTIVAL

Vond je het thema van deze nieuwsbrief interessant? Kom dan naar de track Generative Storytelling and Creativity tijdens het Society 5.0 Festival. Recast-redacteur en curator Esther Hammelburg stelde samen met Geert Wissink een mooi programma samen over de toekomst van AI en creatief werk.

1-5 NOVEMBER

IMPAKT FESTIVAL: DIGITALE RECHTEN OP DE AGENDA

IMPAKT is een kunstfestival waarin nieuwe media, technologie en digitale cultuur centraal staan. Het thema dit jaar is 'Our Terms, Our Conditions'. Kunstenaars, experts en politici onderzoeken hoe zij samen kunnen bijdragen aan een eerlijkere en meer inclusieve digitale toekomst. In Utrecht.

7 DECEMBER

DATA-CENTRIC DESIGN SYMPOSIUM

Anders dan de titel doet vermoeden, staat juist de mens centraal in tijdens het Data-Centric Design Symposium. Onderzoekers en ontwerpers gaan samen aan de slag om met data menselijke dynamiek beter te begrijpen. Op de TU Delft en online.

Deel jouw publicaties, events en andere activiteiten met het Recast-netwerk!