Recast is een nieuwsbrief en netwerk over design, techniek en samenleving. Samen met onze lezers verkennen we de maatschappelijke implicaties van nieuwe technologieën vanuit een ontwerpend perspectief.

DEZE WEEK DE TWEEËNTWINTIGSTE AFLEVERING

Critical City Making:
Kritisch nadenken over design en smartcities

Er is iets geks aan de manier waarop we technologie in de stad gebruiken, zei ontwerper en onderzoeker Tessa Steenkamp op het Critical City Making-symposium in Amsterdam. Hoewel de gebruikerservaring van apps zoals Uber, AirBnb en maaltijdbezorgdiensten goed ontworpen is, mist in het ontwerpproces aandacht voor het daadwerkelijke gebruik van die apps in de fysieke stad. En dus zitten we met de overlast van dark stores en rondslingerende deelfietsen.

Critical City Making is een verzamelterm voor ontwerpbenaderingen en praktijken waarbij juist wel aandacht is voor gevolgen van nieuwe technologieën in de stad. Welke invloed heeft het digitale ontwerp de fysieke leefomgeving? En wat vinden we van al die nieuwe technologieën? Met ronkende termen als smart urban futures beloven ze de stad beter, efficiënter en prettiger te maken. Maar voor wie eigenlijk? Wie besluit daarover? En welke alternatieven zijn er? Tijdens het Critical City Making-symposium deelden vijf ontwerpers en onderzoekers voorbeelden van projecten die gaan over deze vragen.

Rechtenvrije kinderfoto’s

Danielle Arets liet webshop Koppie Koppie zien, een project van journalist Dimitri Tokmetzis en designer Yuri Veerman. In die webwinkel verkochten zij mokken met daarop foto’s van kinderen. Die foto’s waren door ouders rechtenvrij en onafgeschermd op internet gezet. Al snel volgden boze brieven over privacyschending van de kinderen en uitbuiting van data.

Webshop Koppie Koppie stelt het verdienmodel van grote internetbedrijven ter discussie. Bron: Yuri Veerman.

Dat is nu precies het verdienmodel van veel grote internetbedrijven: geld verdienen door jouw data toe te eigenen. Juridisch mag dat. Sterker nog: je hebt waarschijnlijk akkoord gegeven op de gebruiksvoorwaarden waar het expliciet in staat. Toch voelt het verkeerd, aldus de ontwerpers. Ons gevoel van privacy is namelijk sterk verbonden met de sociale context waarin we ons begeven. Als we in een familiesetting foto’s maken, verwachten we niet dat die door een commerciële partij worden uitgebuit. Tokmetzis en Veerman vestigen zo de aandacht op verschillende interpretaties van privacy en de vraag hoe een contextueel privacybegrip gegrond kan worden in de datapraktijken van het web of de smart city.


Van steden vol augmented reality tot groene oases
Roy Bendor toonde imaginaries: speculatieve toekomstbeelden voor de stad. Het doel daarvan is niet per se ze te verwezenlijken, maar vooral het debat over de richting voor de toekomstige stad aan te jagen. Zo waren twaalf ontwerpbureau’s gevraagd om hun ideeën te verbeelden voor de ontwikkeling van de Woonvisie 2030 in Rotterdam. RANJ Serious Games ontwierp een hypergepersonaliseerde, commerciële stad vol augmented reality. Maxwan Architects & Urbanist schetste een groene, autovrije oase voor het centrum, omringd door modernistische hoogbouw.

Hyperwerkelijkheid door &RANJ Serious Games (bron: Nieuwe Instituut)

Problemen oplossen is niet het doel van speculatief design, zei Bendor. Zulke ontwerpen creëren ervaringen die iets zeggen over de wereld, nodigen uit om anders over de wereld na te denken en verkennen alternatieve oplossingen.

Bevooroordeeld bankjes en alternatieve bezorgdiensten
Een voorbeeld komt van een van de afstudeerders van Bendor: de Smart Bench. Dit bankje voor op een plein in de stad is uitgerust met allerlei sensoren en kunstmatige intelligentie die op basis van parameters besluit of iemand mag blijven zitten. Zo werden zware mensen aangespoord door te lopen. Dat gold ook voor jongeren van wie de gezichtherkenningssoftware voorspelde dat ze voor overlast zouden kunnen zorgen. Het project is een kritiek op ‘data-driven nudging in the smart city’, waarin algoritmes op basis van allerhande (vaak discriminatoire) veronderstellingen beslissingen nemen en gedrag van stedelingen proberen te beïnvloeden.

Ook Emiel Rijshouwer en het Centre for BOLD Cities ontwierpen projecten om burgers bewust te maken van de datapraktijken die het leven in de smart city vormgeven. Vervolgens komen ze ook met oplossingen. Zo bedachten ze samen met bewoners in de Rotterdamse Afrikaanderwijk ‘Homies’: een lokale bezorgdienst waarbij jongeren uit de buurt pakjes bezorgen in de wijk. Ze voerden een testversie op in de wijk. De onderzoekers en participanten verkleedden zich als medewerkers van de nog fictieve bezorgdienst en lokten zo gesprekken uit met buurtbewoners over de problematiek van de wijk en de oplossing.

'Bezorgers' van Homies in gesprek met bewoners. Bron: Emiel Rijshouwer.

De projecten laten zien hoe verschillende ontwerpbenaderingen kunnen helpen abstracte discussies over de smart city concreet, invoelbaar en bespreekbaar te maken. Critical City Making maakt daarvoor gebruik van verschillende tradities uit de ontwerpwereld, zoals:

• Critical Design is het ontwerp van nepproducten of diensten met subtiele satire of lichte overdrijving. Deze aanpak overdrijft de werking van technologie of toont een donkere kant of misbruik ervan. Doel is de onuitgesproken verwachtingen rond een product of dienst inzichtelijk of bespreekbaar te maken.

• Adverserial Design gaat nog een stapje verder. Dit zijn ontwerpen die een scherp debat over nieuwe technologieën uitlokken. Doel is verschillende gezichtspunten en de onderliggende waarden tegenover elkaar te zetten, zodat fundamentele verschillen in inzicht tastbaar en bespreekbaar worden.

• Speculative Designers verkennen toekomstbeelden (‘imaginaries’) rond een technologie. Zulke beelden en verhalen hebben vaak veel invloed op zowel ontwerpers als beleidsmakers. Kritische toekomstbeelden kunnen de veronderstellingen en nadelen van technologieën uitvergroten en bespreekbaar maken. Specualtive designers kunnen ook beelden en verhalen maken over juist wenselijke toekomsten, bijvoorbeeld over de ideale stad.

• Co-design betrekt bewoners in het ontwerpproces. Ze praten actief mee over een thema en het zoeken naar oplossingen. Professionele ontwerpers helpen de ideeën te vertalen naar een product of dienst.

Drie aspecten van het symposium zijn mij specifiek bijgebleven:

1. Daniele Arets bracht ‘agonisme’ naar voren als een strategie voor Critical City Makers. Dat houdt in dat het voor het publieke debat goed is op zoek te gaan naar fundamentele verschillen in inzichten en waarden. Die mogen best scherp tegenover elkaar gezet worden. Zo is het debat over de smart city uiteindelijk een politiek debat met een filosofische ondertoon, waarin het gaat om de vraag in wat voor stad we willen leven. De uitdaging is waar en hoe je dat debat kunt voeren. Critical en Speculative Design projecten doen het goed in musea en op biennales, maar hoe bereik je het bredere publiek?
    
2. Het ‘making’ in Critical City Making (een verwijzing naar Critical Making als aanpak, waarover spreker Letizia Chiappini eerder publiceerde) kan een heel productieve methode zijn om een debat te voeren of onderzoek te doen. Als je samen iets moet maken of ontwerpen, dan dwingt dat je tot hele concrete keuzes. Zo kun je abstracte waardendiscussies voeren aan de hand van hele concrete voorbeelden.
    
3. Tot slot: hoe kun je meer doen dan mensen bewust maken? De meeste voorbeelden komen tot stand in een project-logica. Dat wil zeggen dat je middelen hebt voor een beperkt aantal taken en een bepaalde periode. Als je dan net op gang bent en in co-creatie met bewoners interessante ideeën hebt ontwikkeld, is het project weer afgelopen. Dat leidt bij bewoners tot cynisme en participatie-moeheid. Volgens Rijshouwer moeten we dan ook af van deze projectaanpak en op zoek naar manieren om langdurige processen op te zetten waarin uiteenlopende stakeholders (financiers en opdrachtgevers, lezen jullie mee?) zich committeren om niet alleen te debatteren en ideeën te bedenken, maar ze ook uit te voeren.

Het symposium Critical City Making was georganiseerd door de Urban Interfaces-onderzoeksgroep van de Univeristeit Utrecht en het lectoraat Civic Interaction Design van de Hogeschool van Amsterdam, in samenwerking met het SPRONG-programma Verbeelding in transities .

Recast verkent toekomstbeelden en denkwijzen (cast als een blik, een perspectief), rollen en werkwijzen (cast als rolverdeling) en protoypes en modellen (cast als mal) voor een ontwerpende aanpak van maatschappelijke opgaven. We kijken specifiek naar de gevolgen van nieuwe technologie.

Dat doen we tweewekelijks in deze nieuwsbrief en ieder najaar ook tijdens het Society 5.0 Festival. Recast is een publicatie van de Digital Society School, onderdeel van de Hogeschool van Amsterdam.

Ken je iemand voor wie dit interessant is? Stuur deze mail door!

Heb je deze mail doorgestuurd gekregen? Schrijf je hier in.

GEZIEN, GELEZEN EN GEMAAKT IN ONS NETWERK

Creative Urban Methods
In deze speciale editie van Mediapolis Journal staan allerlei creatieve methodes om onderzoek te doen naar de stad.

Data voor burgers
Hoe kunnen steden in Europa data inzetten voor het algemeen belang van bewoners? Daarover lees je in het rapport Governing Urban Data for the Public Interest van The New Institute uit Hamburg.

Community-Driven Adaptive Reuse in Europe
Wat kunnen we doen om onderhoud van steden nieuw leven in te blazen? Europese onderzoekers stellen voor de definitie van cultureel erfgoed uit te breiden, planningsprocessen te herstructureren en opnieuw na te denken over verantwoordelijkheden.

Safety Washing
Interessant en kritisch opiniestuk van assistant professor Roel Dobbe (TU Delft) over Safety Washing op de recente AI Safety Summi t.

Stembusakkoord
De verkiezingen zijn voorbij, de formatie kan beginnen. Amnesty International, Bits of Freedom, Open State Foundation, PublicSpaces, SETUP en Waag Futurelab stelden een stembusakkoord op dat richting moet geven aan het digital e beleid van de nieuwe regering.

Meer politieke aandacht voor digitaal leven
Journalist Maurits Martijn van de Correspondent vindt dat ons digitale bestaan meer politieke aandacht verdient. “Want al die servers, kabels en apps zijn van publiek belang – net als de zorg, het onderwijs, het openbaar vervoer en de energievoorziening.”

AGENDA

29 NOVEMBER

PUBLIEKE PIONIERS #3: THE SYNTHETIC TRUTH

VPRO Medialab, NPO Innovatie en Beeld & Geluid in Den Haag duiken in de synthetische wereld van generatieve AI. Hoe kunnen we dit soort kunstmatige intelligentie gebruiken om verhalen te vertellen? En hoe kunnen we meer grip krijgen op het creatief gebruik van synthetische media?  In Den Haag.

30 NOVEMBER

TOOL VOOR EEN LEEFBAAR TARIEF

WageIndicator Foundation zorgt voor meer transparantie over werk en inkomen wereldwijd. Tijdens dit online event presenteert de stichting een nieuwe tool om een leefbaar tarief uit te rekenen voor platformwerkers.

6 DECEMBER

SOCIAL DESIGN: COLLECTIEVE IMPACT

In deze sessie verkent CLICKNL hoe we strategischer na kunnen denken over de rol van sociaal design in het bespoedigen van systeemverandering. Hoe kunnen we krachten bundelen? Op welke punten zijn verschillende (ontwerp)praktijken complementair? Met Nynke Tromp (TU Delft) en Renske Bouwknegt (PONT, ontwerpbureau Ideate). In Rotterdam.

VANAF 9 DECEMBER

NEDERLAND OP DE TEKENTAFEL. 100 JAAR TOEKOMSTIDEEËN

Nederland op de tekentafel is een samenwerking met het College van Rijksadviseurs. Nederland kent een lange en toonaangevende traditie in ruimtelijke planning en ontwerp. Wat kunnen we daarvan leren? Hoe gingen ontwerpers om met de opgaven van hun tijd? Welke oplossingen zagen ze, en welke wereldbeelden gingen daarachter schuil? In Rotterdam.

Deel jouw publicaties, events en andere activiteiten met het Recast-netwerk!