Recast is een nieuwsbrief en netwerk over design, techniek en samenleving. Samen met onze lezers verkennen we de maatschappelijke implicaties van nieuwe technologieën vanuit een ontwerpend perspectief.

DEZE WEEK DE NEGENDE AFLEVERING

Wooncoöperaties, energiecollectieven en broodfondsen:
Hoe burgercollectieven kunnen bijdragen aan een duurzame economie

Wat is nodig om mensen te laten kiezen voor het welzijn van de planeet op de lange termijn, in plaats van voor persoonlijk gewin op de korte termijn? Met die vraag begon hoogleraar Tine de Moor haar inaugurele rede aan de Rotterdam School of Management (onderdeel van de Erasmus Universiteit) die ik half februari bijwoonde in Rotterdam.

Een hoogst actuele vraag, zeker gezien de polycrisis waar wij volgens wereldleiders in verkeren. De Moor houdt zich al lange tijd bezig met deze kwestie. "Meestal kijken we naar onze overheden om al die problemen op te lossen", vervolgde ze haar lezing.

Dat kan ook anders. Met haar centrum voor Social Enterprise & Institutions for Collective Action en het Kennisplatform voor burgercollectieven Collectieve Kracht verkent De Moor een alternatieve route. In hoeverre kunnen burgercollectieven een bijdrage leveren?

Voorbeelden te over: coöperaties waar de werknemers eigenaar zijn van het bedrijf, broodfondsen waarin zelfstandigen elkaar steunen bij tegenspoed. Denk ook aan sociale of ideële organisaties, zoals de bijna 500 zorgcoöperaties en circa 700 energiecollectieven in Nederland . Wat ze gemeen hebben is dat ze economische activiteiten op alternatieve manieren organiseren. Niet winst maken staat voorop, maar het welzijn van mens en milieu. Grofweg zijn er drie belangrijke motivaties om een burgercollectief of coöperatie op te zetten:

• Economisch: het kan goedkoper of minder risicovol zijn om een activiteit zelf te organiseren.
• Gemeenschap: deelnemers willen niet afhankelijk zijn van grote bedrijven die winsten afromen, maar zelf controle houden over de productie van diensten en producten en zo ook de lokale gemeenschap versterken.
• Ecologisch: deelnemers willen bijdragen aan het ontwikkelen van duurzame alternatieven.

Slow Food Youth Network (SFYN) is een netwerk voor jonge mensen die zich inzetten voor gezond, duurzaam en eerlijk eten voor iedereen. Met campagnes, onderwijsprogramma's en regiobijeenkomsten zorgen zij samen voor verandering.

Zijn dit soort collectieven het antwoord op de problemen in de samenleving? Kunnen ze bijdragen aan een recast van het dominante economische model? Potentieel is er zeker, zo was de conclusie op het symposium dat voorafging aan De Moors lezing. Maar om grote impact te hebben, moeten we nog verschillende hordes nemen:

• Schaalbaarheid: uit onderzoek van Thomas Bauwens blijkt dat het vaak lastig is voor collectieven om op te schalen. Initiatieven beginnen vaak klein, zijn gedreven door intrinsiek gemotiveerde mensen en gebaseerd op een ‘community logica'. Dat wil zeggen dat normen en praktijken tot stand komen via persoonlijke banden en veelal op basis van vrijwilligerswerk. Bij groei moet je professionaliseren en daar komt vaak een markt- of een ‘corporate’-logica bij kijken. Die kan op gespannen voet staan met de verwachtingen en idealen van de oprichters. Bauwens en De Moor zijn (net als de Hogeschool van Amsterdam) betrokken bij een nieuw onderzoeksproject dat schaalstrategieën van coöperatief ondernemerschap verkent. Je kunt bijvoorbeeld ook groeien via ‘scaling across’: het dupliceren van een initiatief op een andere plek. Een andere optie is ‘scaling deep’: proberen om met je initiatief bredere institutionele veranderingen in gang te zetten.
• Regulering: coöperatieven passen nog niet goed in huidige wet- en regelgeving. Zo vertelde Darinka Czischke over op de opkomst van wooncoöperaties als alternatieve manier om betaalbare woningen te ontwikkelen. De bewoners zijn onderdeel van een coöperatie die de woningen bezit en aan hen verhuurt. Verkoop van de woningen met grote winsten is uitgesloten, zodat de huizen op lange termijn betaalbaar blijven. Dit soort wooncoöperaties zijn populair in Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk, en in Nederland is er steeds meer belangstelling voor. Maar financiering is lastig. Banken zijn huiverig en geven doorgaans alleen hypotheken aan individuele huiseigenaren, niet aan collectieven.
• Denkmodellen: er missen nog raamwerken en denkmodellen voor een ‘community economy’, stelde Irene van Staveren . De economische wetenschap is voornamelijk gebaseerd op een winstgerichte markteconomie. Zelfs nieuwe maatschappelijke alternatieven zijn nog gebaseerd op de logica van groei, kapitaal en winst. Denk bijvoorbeeld aan social impact bonds , waarin sociale doelen worden omgezet in financiële producten waarin investeerders kunnen investeren. Van Staveren onderzoekt daarom alternatieve economische theorieën .

Sterk op Stroom is een initiatief van buurtgenoten in Groene Mient (Den Haag). Zij wekken zelf energie op en betalen zo vrijwel niets voor elektriciteit. Bekijk ook deze reportage van de NOS.

De Moor is een autoriteit in Nederland op het gebied van de commons . Tot voorkort bestudeerde ze als hoogleraar geschiedenis vooral de historische context en met haar overstap naar de Erasmus Universiteit krijgt haar onderzoek een nieuwe impuls. Ze richt zich vanaf nu nog meer op hedendaagse economische vernieuwing.

Haar overstap is ook een teken dat de economische wetenschap coöperatieve praktijken serieus begint te nemen. Zo komen we tot nieuwe manier van denken komen over de organisatie van onze economie. Ook bij ons op de Hogeschool van Amsterdam is dat een belangrijk thema, onder meer uitgedragen door het Centre of Expertise Economic Transformation en onze bijdragen aan de Donut Coalitie in Amsterdam.

Kansen en kritiek

Het is interessant dat Social Enterprise & Institutions for Collective Action coöperatieve praktijken niet ziet als dé oplossing voor alle problemen, maar ze wel serieus neemt als alternatieve manier om de economie te organiseren, aanvullend op Staat en markt.

Daarbij hebben onderzoekers oog voor kritiek op deze ontwikkeling. Collectieve praktijken zijn niet altijd beter en brengen hun eigen problemen met zich mee. Door hun kleinschaligheid kunnen ze bijvoorbeeld inefficiënter zijn. Ze kunnen leiden tot het bevorderen van eigenbelang en beperking van vrijheid. Hun directe solidariteit kan goed werken, betoogde Lucas Meijs , maar het kan ook leiden tot uitsluiting. Als groepen vooral zichzelf helpen, wie houdt dan overzicht over het geheel en wie komt op voor groepen die zichzelf niet kunnen helpen? Zijn coöperaties een veilige plek voor diversiteit? Wanneer leiden ze tot uitsluiting? 

Antwoord op meerdere niveaus

Tijdens het symposium kwamen al deze onderzoeksvragen voorbij. Het antwoord is te vinden op meerdere niveaus. Het gaat concreet om de inrichting en de werking van collectieven zelf. Daarnaast zijn de regelgeving en financiering voor die initiatieven van belang. Ook moeten we op zoek naar raamwerken en visies op een rechtvaardige economie om zulk beleid te legitimeren en aan te sturen. 

Daar ligt een mooie kans voor ontwerpers. Een gebouwontwerp voor een wooncoöperatie en een app voor een energiecollectief zijn onderdeel van een veel groter ontwerpvraagstuk: in welke denkmodellen, regelgeving en organisatiemodellen kunnen coöperatieve organisaties tot hun recht komen? Ontwerpers, grijp je kans en zoom uit.

Sinds we Recast in oktober hebben gelanceerd op de Society 5.0 Conferentie zijn we hard gegroeid naar inmiddels 400 abonees en 200 LinkedIn-volgers, vooral dankzij de enthousiaste reacties van onze lezers.  Ken je iemand voor wie recast ook interessant is? Stuur deze mail dan door. En heb je deze mail van iemand ontvangen? Aanmelden kan hier.

GEZIEN, GELEZEN EN GEMAAKT IN ONS NETWERK

Doe zelf normaal
Sander Flight raadt het essay Doe zelf normaal van Maxim Februari aan, waarin hij uiteenzet dat ‘niet de technologie het probleem is, maar ons geloof erin'. Het is tevens een pleidoor voor herbezinning op de rechtsstaat en democratie.

Podcast De Digitale Stad
In deze podcast gaan Marjolijn Ruyg en Vasilis van Gemert in gesprek met vier experts die zich vanuit verschillende disciplines bezighouden met de digitale stad. De podcast is ook onderdeel van de nieuwe HvA-minor Urban Interaction Design. Luister 'm hier.

Burger de dupe
Als er iets mis gaat in de digitale dienstverlening van de overheid, is de burger te vaak de dupe. Dat betoogde Corine Prins, voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), in de derde Digitaal Burgerschapslezing.

Taxonomie van sociale netwerken
Ethan Zuckerman publiceerde een taxonomie voor het bestuur van sociale netwerken. Wie bepaalt de regels? Zuckerman verdeelt de vraag in twee delen: hoe is het eigenaarschap van een platform georganiseerd (centraal of decentraal)? En is er sprake van een gedeelde (virtuele) ruimte of zijn er meerdere parallelle ruimtes? Doel van deze indeling is communities helpen kiezen welke structuur voor hen het beste kan werken .

Creatief denken in de veiligheidssector
Ontwerpers en kunstenaars lijken niet de meest voor de hand liggende samenwerkingspartners voor veiligheidsorganisaties om ondermijning, georganiseerde criminaliteit en radicalisering aan te pakken. Thomas van Arkel en Nynke Tromp van het Systemic Design Lab (TU Delft) laten zien welke voordelen een ontwerpende aanpak heeft  in de veiligheidssector.

Raamwerk het ontwerp van een eco-sociale wereld
Creatures Framework laat zien hoe dat creatief werken en denken kan bijdragen aan een sociale en ecologische wereld. Er zijn aparte versies met inzichten, lessen en tools voor onderzoekers, de creatieve industrie, fondsen en beleidsmakers.

AGENDA

9 MAART

CHATGPT IN HET STADSLAB VAN DE HOGESCHOOL ROTTERDAM

Pieter van Boheemen nodigt iedereen uit om te experimenteren met ChatGPT. Tijdens de eerste Rottechdam-avond leer je alles over deze populaire AI-tool, stel je het op de proef en leer je zo van elkaar. Laat je prompting skills zien, koppel GPT aan Wolfram Alpha met LangChain, demonstreer een API implementatie of kom met een UX-verbetering.

9-10 MAART

IN-BETWEEN MEDIA: HYBRID TACTICS IN THE CRISIS ERA

Een tweedaagse conferentie over (hybride) mediatactieken en saamhorigheid op het gebied van kunst en activisme. De bijeenkomst vindt plaats bij SPUI25, Framer Framed, OT301 en online.

20-24 MAART

MOZFEST VIRTUAL

Kitty Leering tipte de virtuele editie van MozFest. Een wereldwijde gemeenschap bespreekt de uitdagingen van verantwoorde kunstmatige intelligentie. Er staan heel diverse onderwerpen op het programma, bekijk het hier.

22 MAART

BUILDING A NEW CIVIC ECONOMY FOR A SOCIETAL AND ECOLOGICAL TRANSITION

Tijdens dit webinar gaan de vooraanstaande sprekers Indy Johar (directeur van Dark Matter Labs) en Laura Schnurr (Tamarack Institute) in gesprek over het ontwerp van een betere wereld. Zo bespreken ze welke nieuwe vormen van eigendom en bestuur we komend decennium kunnen verwachten. Lees meer.

28 MAART

DE WERKELIJKHEID ACHTER VIRTUAL REALITY

Pakhuis De Zwijger en online platform DesignDigger onderzoeken in drie afleveringen van de serie Tech for Society de toepassingen van ‘immersieve technologie’. De tweede aflevering gaat over virtual reality. Wat kunnen we er nu echt mee?

Deel jouw publicaties, events en andere activiteiten met het Recast-netwerk!